Chùa Suối Tắm xưa kia chỉ là một ngôi miếu nhỏ do nhà sư chùa Linh Nhâm (chùa Cầm Thực) dựng lên thờ Nguyệt Nga công chúa (Thánh Hoàng Nguyệt Nga phu nhân Trung đẳng thần) với ý định cho Nguyệt Nga canh giữ cửa rừng, ngăn ranh giới giữa cõi trần và cõi Phật. Nguyệt Nga là em gái của Quận He Nguyễn Hữu Cầu - một lãnh tụ của khởi nghĩa nông dân ở thế kỉ thứ XVIII. Chùa Suối Tắm trở thành vị trí của ngôi chùa Trình trong hệ thống chùa, tháp Yên Tử vào thời Nguyễn, thế kỉ thứ XVIII. Năm 2010, miếu thờ Thánh Hoàng Nguyệt Nga được trùng tu, cách chùa Suối Tắm cũ khoảng 20m về bên phải, đi ngược theo dòng suối.
Chùa Suối Tắm cũ vẫn được bảo tồn
Đầu thập kỷ ba mươi của thế kỷ XX, nhà tư sản Bạch Thái Bưởi khai thác than ở khu vực này, để tạ thần núi, ông đã cho dựng một ngôi miếu thờ Mẫu Địa (hiện nay là Hậu cung chùa Suối Tắm cũ). Bức đại tự ghi “Đệ Nhị Địa Tiên 第二地𠎣” và bức cửa võng chạm khắc mai hoá rồng cũng được làm vào thời kì đó.
Trong kháng chiến chống Pháp, chùa Cầm Thực (cách chùa Suối Tắm khoảng 1.5km) bị cháy, nhân dân chuyển các pháp khí, tượng Phật và đồ thờ đến ngôi miếu này thờ tạm, lâu dần miếu trở thành chùa. Không rõ thời gian cụ thể nào, một số người dân ở Thủy Nguyên, Hải Phòng đã công đức sửa sang, mở rộng chùa. Hiện nay, chùa Suối Tắm thuở xưa vẫn được bảo tồn và lưu giữ được các pho tượng, pháp khí và đồ thờ cổ.
Hậu cung chùa Suối Tắm với những pho tượng cổ có niên đại từ thế kỉ XIX
Chùa cổ có kiến trúc kiểu chữ đinh (丁) thu hồi bít đốc, cửa cuốn vòm. Dòng suối trước chùa quanh năm nước chảy róc rách, suối đá nhấp nhô. Xung quanh chùa có rất nhiều cây cổ thụ, có những cây có niên đại khoảng 400 - 500 tuổi ngả bóng trên bờ suối và che mát cho ngôi chùa.
Chùa cổ có ba gian: gian ngoài là nơi để Phật tử ngồi tụng kinh niệm Phật. Bên phải thờ tượng Tổ, bên trái treo một chuông đồng. Gian tiếp theo theo có một bức hoành phi và một đôi câu đối:
Hoành phi:
Chữ Hán: 𠎣則名
Phiên âm: Tiên tắc danh.
Dịch nghĩa: Có tiên ở ắt nổi tiếng.
Câu đối:
Chữ Hán: 安山錦繡流青史; 碧水雲花景色仙
Phiên âm: Yên sơn cầm tú lưu thanh sử; Bích thuỷ vân hoa cảnh sắc tiên.
Dịch nghĩa: Non Yên gấm vóc lưu truyền sử xanh; Nước biếc, mây, hoa cảnh sắc thần tiên.
Hoành phi, câu đối chùa cũ
Chính giữa là một án gian để đồ thờ, trên án đặt bát hương đồng và tượng Đức Phật Thích Ca sơ sinh. Bên trái thờ Đức Ông; bên dưới là ban thờ Ngũ hổ. Bên phải thờ Đức Thánh Hiền và Đức Thánh Trần trên cùng một ban (vì lẽ xưa miếu không đủ các ban để đặt riêng các pho tượng thờ được chuyển từ chùa Cầm Thực lên). Gian trong cùng là hậu cung, trung tâm hậu cung treo một bức cửa võng, trang trí hình cúc hoá rồng. Ban thờ trong Hậu cung có ba cấp. Cấp thứ nhất thờ Tam Thế Phật; cấp thứ hai thờ Di Đà Tam Tôn gồm Phật Di Đà, Quan Thế Âm và Đại Thế Chí; cấp ba thờ Quan Âm Chuẩn Đề và tượng Thích Ca sơ sinh (hiện tại tượng bị mất một tay phải).
Hiện vật cổ trong chùa còn lại gồm 13 pho tượng, một bức cửa võng mai hoá rồng, mõ và một hòm sắc bằng gỗ đều có niên đại từ thế kỷ XIX.
Chùa Suối Tắm trải qua thời gian xây dựng đã lâu, cùng với khí hậu khắc nghiệt làm cho công trình kiến trúc ở đây bị phá huỷ nhiều.
Năm 2009, chùa Suối Tắm được Ban quản lý Di tích trọng điểm trùng tu tôn tạo lại với quy mô rộng rãi và khang trang hơn ngay cạnh chùa cũ, trong khuôn viên với tổng diện tích hơn 800m2.
Ngôi Chính điện mới có diện tích gần 200m2. Kết cấu hình chữ Đinh (丁), gồm ba gian hai chái, bái đường và một gian hậu cung, mái lợp ngói mũi hài, đầu đao bốn mái trang trí hình mây cuộn và rồng, trên bờ nóc trang trí hình rồng ngậm bờ nóc, toàn bộ hệ thống cửa chính được trang trí theo kiểu “Thượng song hạ bản”, hai chái là hai cửa sổ hình tròn được trang trí hình chữ “Thọ” cách điệu.
Ngôi Chính điện được trùng tu năm 2009 bên cạnh ngôi chùa cũ
Nhà Tổ diện tích gần 100m2 theo hình chữ Nhất (一), mái lợp ngói mũi hài, đầu đao bốn mái trang trí hình rồng, sóng nước vân mây, trên bờ nóc trang trí hình rồng ngậm bờ nóc, toàn bộ hệ thống cửa chính cũng được trang trí tương đồng như hệ thống cửa trên Chính điện, tức theo kiểu “Thượng song hạ bản”, hai chái là hai cửa sổ hình tròn được trang trí hình chữ “Thọ” cách điệu.
Lầu chuông, lầu trống có diện tích hơn 30m2, mái lợp ngói mũi hài, đầu đao bốn mái trang trí hoa văn mây xoắn. Ngoài ra còn có các công trình phụ trợ khác và khuôn viên sân vườn. Chùa Suối Tắm được xây dựng dưới chân núi, ngay sát bên bờ suối, lấy núi làm điểm tựa, lấy suối làm gương soi, không gian trang nghiêm, tĩnh mịch, phong cảnh sơn thuỷ hữu tình.
Các pho tượng thờ trong chùa được bài trí theo kiến trúc chùa miền Bắc Việt Nam và Phật giáo Đại thừa.
Chính điện: Tiền đường bên trái thờ Đức Ông và Hộ pháp Khuyến Thiện; bên phải thờ Đức Thánh Hiền và Hộ pháp Trừng Ác. Gian Hậu cung, chính giữa là ban thờ Tam bảo chia thành năm cấp. Cấp thứ nhất thờ Tam Thế Phật; cấp thứ hai thờ Đức Phật Thích Ca, hai bên là Bồ tát Văn Thù và Bồ tát Phổ Hiền; cấp thứ ba thờ Đức Thích Ca (trong tư thế niêm hoa) và hai đại đệ tử An Nan, Ca Diếp; cấp thứ tư thờ Quan Âm Chuẩn Đề và cấp thứ năm là Tòa Cửu Long.
Ban Tam bảo chùa Suối Tắm
Nhà Tổ: gian giữa là ban thờ Tam Tổ Trúc Lâm (Trúc Lâm Sơ Tổ Trần Nhân Tông, Đệ Nhị Tổ Pháp Loa và Đệ Tam Tổ Huyền Quang); bên phải thờ Tam tòa Thánh Mẫu (Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Thượng Ngàn và Mẫu Thoải Cung); bên trái thờ riêng Mẫu Thượng Ngàn. Toàn bộ hệ thống tượng gồm 23 pho ở chùa chính và nhà Tổ mới được đưa vào thờ tự năm 2011 khi khánh thành chùa.
Chùa Suối Tắm thuộc hệ thống Di tích Quốc gia đặc biệt – Khu Di tích lịch sử và Danh thắng Yên Tử. Điểm rất đặc biệt của ngôi chùa này so với các chùa khác ở hệ thống Yên Tử đó là tất cả các chùa khác sau khi đi qua cổng thì phải leo lên chùa, riêng Suối Tắm thì sau khi đi qua cổng du khách phải đi xuống (khoảng 30m) để vào chùa. Một không gian trầm lắng, hiền hòa và thanh tĩnh được điểm xuyết bằng tiếng suối chảy róc rách và tiếng chim hót líu lo là điều mà tất cả du khách đều cảm nhận được khi dừng chân ghé thăm chùa Suối Tắm./.
Bài và ảnh: Thích Nữ Mai Anh