Dấu tích chùa Ngọa Vân, kiến trúc đầu thế kỷ XX. Ảnh: Nguyễn Văn Anh

Chùa nằm ở vị trí trung tâm sườn phía Nam của núi Bảo Đài (Vây Rồng), ở độ cao trung bình 588m – 644m so với mặt nước biển, tựa lưng vào núi Bảo Đài, mặt trước có Ngọn Bút là tiền án. Chùa là một cụm các công trình phân bố từ chân lên đỉnh của ngọn Ngọa Vân (Ngọa Vân Phong), nơi nhân dân hiện nay quen gọi là khu Chùa đổ hay Nhà Mẫu và Bàn Cờ tiên.

Những nghiên cứu khảo cổ học tại đây đã cho thấy, sau khi Phật Hoàng Trần Nhân Tông hóa Phật, Pháp Loa đã cho xây dựng và mở rộng khu vực này thành trung tâm của Ngọa Vân. Bằng chứng về việc này là khảo cổ học đã tìm thấy rất nhiều gạch ngói, chân tảng và các loại hình vật liệu kiến trúc khác nhau của thời Trần, các di vật tìm được cho thấy, chùa Ngọa Vân thời Trần có quy mô lớn. Đặc biệt, dựa vào vào những chân tảng có kích thước lớn với phần u tròn nổi cao có đường kính trung bình từ 60- 70cm chúng ta có thể hình dung các kiến trúc ở đây là kiến trúc có kết cấu cột gỗ, đường kính cột trung bình 50-60cm, mái lợp ngói mũi sen hoặc mũi lá.

Ngói mũi sen thời Lê Trung hưng có in nổi hai chữ Vân Phong. Ảnh: Nguyễn Văn Anh

Thời Lê Trung hưng, sau thời gian dài bị xuống cấp, năm 1707 Ngọa Vân được trùng tu và xây dựng mở rộng. Năm 2009, các nhà khảo cổ học đã phát hiện dấu vết nền móng của chùa Ngọa Vân được xây dựng dưới thời Lê Trung hưng.

Chân bát hương, gốm men thời Lê Trung hưng. Ảnh: Nguyễn Văn Anh

Chùa Ngọa Vân thời Lê Trung hưng có mặt bằng hình chữ Nhị (二), trong đó kiến trúc thứ nhất (nằm phía trước) chỉ còn lại phần bó nền phía Đông; Kiến trúc thứ hai liền sát với kiến trúc thứ nhất về phía Bắc và gần sát với chân núi. Dấu vết còn lại của kiến trúc này gồm có: 16 chân tảng và gia cố chân tảng, bó nền phía Bắc, một phần bó nền phía Nam và dấu vết gia cố của bó nền phía Đông. 16 chân tảng và gia cố chân tảng xếp thành 6 hàng, theo chiều Bắc – Nam ghé Đông khoảng 10 độ. 

Căn cứ vào các chân tảng, gia cố chân tảng và dấu vết bó nền còn lại các nhà khảo cổ học đã xác định kiến trúc thứ hai có mặt bằng hình chữ nhật, với kết cấu 3 gian, 2 chái, 6 hàng cột, mỗi hàng 4 cột, trong đó 3 gian giữa rộng 3,5m, hai chái rộng 1,7m, khoảng cách giữa hai cột cái trong một hàng là 3,5m; giữa cột cái và cột quân là 1,7m. Bên cạnh các di tích còn lại, tại đây cũng tìm thấy nhiều ngói mũi sen thời Lê Trung hưng cùng nhiều đồ gốm sứ, trong đó có những mảnh bát hương là những đồ gốm men chất lượng cao và có giá trị của đương thời. Trong số ngói mũi sen tìm được ở đây, đáng lưu ý có nhiều viên có in nổi hai chữ Vân Phong (雲 峯) ở mặt trên của ngói. Như đã trình bày, Vân Phong là tên gọi khác hay chính là cách gọi tắt của Ngọa Vân Phong.

 

Ngoài dấu vết chùa chính, khảo cổ học cũng đã tìm thấy khu nhà ở dành cho tăng/ni ở phía dưới và đặc biệt, trên đỉnh Ngọa Vân, nơi thường được gọi là Bàn cờ tiên, tại đó có 1 nền kiến trúc kích thước 9,6x8,6m. Đó chính là dấu vết còn lại của Tịnh thất nơi các vị cao tăng/nhà sư trụ trì thiền định.

Như vậy, với những di tích, di vật đã được phát hiện, nghiên cứu có thể thấy chùa Ngọa Vân thời Lê Trung Hưng  gồm  3  khu: Khu nhà tăng ở phía dưới, khu chùa nằm ở trung tâm và trên cùng là tịnh thất, trong đó Chùa, Tịnh thất và ngọn Tháp Bút nằm trên một đường thẳng, đó chính là trục Thần đạo của chùa Ngọa Vân.

Các ghi chép của thời Nguyễn không thấy nhắc tới các công trình đã được xây dựng từ thời Lê Trung hưng. Bản họa đồ giới hạn chùa Ngọa Vân trong sách Trần triều thánh tổ các xứ địa đồ, ghi chép của sách  Đại Nam nhất thống chí đều không nhắc đến các công trình kiến trúc ở đây. Như vậy, đến thời Nguyễn, tức là sau hơn 100 năm các công trình được xây dựng dưới thời Lê Trung hưng có lẽ đã bị phá hủy.

Đầu thế kỷ 20, nhân dân làng Đốc Trại (nay là làng Trại Lốc), làng được nhà Nguyễn giao cho trông coi và thờ phụng lăng tẩm của các vua Trần và chùa Ngọa Vân đã xây dựng một số kiến trúc nhỏ để làm nơi thờ phụng, công trình kiến trúc xây bằng đá nằm dịch về phía Tây hiện còn chính là chùa Ngọa Vân do dân làng Đốc Trại xây dựng vào đầu thế kỷ XX.

Hiện tại chùa Ngọa Vân đã và đang tiếp tục được trùng tu, tôn tạo, trụ trì hiện tại trực tiếp chỉ đạo là Thượng tọa Thích Thanh Quyết. Công trình được bắt đầu từ ngày 19/3/2014, việc xây dựng trên núi cao thật không đơn giản gì, rừng núi thì hiểm trở, muốn chở nguyên vật liệu lên phải làm con đường quanh núi trước tiên và mất nhiều ngày tháng. Đến nay, khu chính điện hình chữ nhị dựng theo cấu trúc chùa cũ đã được khánh thành và đưa vào hoạt động từ ngày 09 tháng giêng năm Bính thân. Ngoài con đường bộ hiểm trở dẫn lên núi, hệ thống cáp treo đã được đầu tư xây dựng và đưa vào sử dụng để phục vụ du khách.

 

Chùa Ngọa Vân mới được phục dựng trên nền dấu tích xưa. Ảnh: Phương Thảo